Ажырасқан кезде ортақ бизнесті бөлу

Ажырасу оңай емес. Араңызда ортақ бизнес болғанда әр қатенің құны бірнеше есе өседі: дау-жанжалдар мен шоттардың бұғатталуы компания жұмысын қиындата алады. Сондықтан алдын ала жоспар құру маңызды. Төменде активтерді қорғап, шығынды азайтудың жолдарын қарастырамыз.

Заң не дейді

Даулардың ең жиі себебі — алдын ала бекітілген ережелердің болмауы. Қазақстанда неке шарты сирек жасалады, сондықтан көптеген компаниялар құқық тұрғысынан қорғансыз қалады. Мұндай жағдайда бизнестің тағдырын көбінесе стандартты тәртіппен сот шешеді.

Бизнесті қорғаудың ең сенімді жолы — ережелерді алдын ала келісіп, құжатпен бекіту. Егер неке шарты болмаса, ортақ тұрмыста жиналған барлық мүлік әдетте тең бөлінеді. Бұл қағида бизнеске де қатысты: компания жұбайлардың бірінің атына тіркелсе де, немесе екеуінің компанияға қосқан үлесі әртүрлі болса да, екінші тарап өз үлесін алуға құқылы.

Сот үлес мөлшерін тек ерекше жағдайда ғана өзгерте алады — мысалы, егер жұбайлардың бірі ортақ табысты отбасы мүддесіне қайшы бірдеңеге жұмсаса. Бизнес бөлінген кезде төлейтін салық көбеюі мүмкін. Компаниядағы үлесті сатқанда, мүлік тапсырғанда немесе активтерді шығарған кезде табыс салығы мен ҚҚС бойынша міндеттемелер пайда болады. Қателер мен қосымша шығындардың алдын алу үшін салық кеңесшісімен немесе бухгалтермен кеңескен дұрыс.

Маңызды жайт: ажырасқанда активтер ғана емес, міндеттемелер де — кредиттер, келісімшарттар және компанияның басқа да міндеттемелері екі жаққа бөлінеді. 

Бөлінбейтін мүлік:

• неке қиғанға дейін ашылған бизнес
• мұраға немесе сыйға алынған компания/активтер
• отбасы қаражатымен араласпаған, жеке қаражат деп танылған активтер.

Кәсіпкерлер жиі жіберетін қателер

1. Неке шартының болмауы. Ең кең таралған қате — неке ережелерін алдын ала бекітпеу.
2. Жеке және корпоративтік активтердің араласуы. Егер бизнеске отбасы қаражаты жұмсалса, бірақ оны растайтын ешқандай құжат болмаса — қатер деңгейі жоғары. Мұндай жағдайда сот компанияны ортақ мүлік деп тануы мүмкін.
3. Корпоративтік рәсімдерді елемеу. Егер бизнес ЖШС ретінде тіркелген болса, үлесті біреуге, тіпті жұбайыңызға да сыйлау немесе жай бере салу мүмкін емес.

Заң бойынша:

• Алдымен басқа қатысушыларды хабардар етіп, оларға үлес сатып алу құқығын ұсыну қажет. Егер компанияда екі-ақ қатысушы болса — ерлі-зайыпты дейік, — ешкімді хабардар ету қажет емес.
• Бүкіл өзгерісті «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы арқылы тіркеу керек.

      4.   Активтерді жасыру. Компанияны туысқа немесе номиналды тұлғаға рәсімдегенде дау-жанжал жиі туады. Сот мұндай келісімдерді көбінесе жалған мәміле деп таниды.

      5. Бизнесті жасанды «бөлшектеу». Компанияны бірнеше заңды тұлғаға бөліп, активтерді «жасыруға» тырысу жағдайды жиі ушықтырады.

      6.  Келіссөзден бас тарту. Барлығын сот арқылы шешу шығынды арттырып, процесті ұзаққа созады.

Дау кезіндегі дұрыс әрекет

• Тараптардың келісімі. Әр тараптың үлесі, активтері мен міндеттемелері жазбаша түрде бекітілуге тиіс. Құжатты нотариатта куәландыру арқылы кейін даулардың алдын алуға болады.
• Медиация. Ортақ шешімге келу қиын болса, бейтарап медиаторды шақыруға болады. Арнайы маман тараптарға тиімді ымыра табуға және процесті жеңілдетуге көмектеседі.
• Арбитраж немесе сот. Бұл — ең соңғы қадам. Сот ұзақ әрі қымбат болуы мүмкін, ал арбитраж әдетте жылдамырақ. Бірақ арбитражға жүгіну үшін бұл шарт корпоративтік келісімде алдын ала жазылуы керек.

Бизнесті қорғаудың тиімді тәсілдері

Неке шартымен қатар, бизнесті қорғаудың басқа да тетіктері бар:

• Корпоративтік келісім — қатысушылардың бизнестен шығу тәртібін, тапқан пайданы бөлу және үлестерді сатып алу шарттарын айқындайды. Серіктестер арасындағы даулардың алдын алуға көмектеседі.
• Опцион шарты — бір қатысушыға басқа қатысушының үлесін алдын ала келісілген шарттармен сатып алу құқығын береді.
• Бірлескен сату шарты (drag/tag механизмі) — компанияны сатып алушы табылса, үлестерді бірге немесе бірдей шарттармен сату тәртібін реттейді.
• Сенімгерлік басқару (траст) — ірі активтерді сенімгерлік басқарушыға беру тәсілі. Бұл бизнестің активтерін бұғаттаудан және ажырасқан кездегі даулардан қосымша қорғайды.

Ажырасқан кезде ортақ бизнесті сақтап қалу — бір реттік әрекет емес, жүйелі жұмыс. Ережелерді нақтылап, жеке және корпоративтік активтерді бөліп, барлық келісімді құжатпен бекітіңіз. Бүгінгі күнмен шектелмей, ықтимал сценарийлерді алдын ала ойластырыңыз. Сонда жеке өмірдегі өзгерістер бизнеске қатер төндірмейді.